'Uprooted' - pl. "Wykorzenione" - Eli Diner

"Wykorzenienie jest stanem, który charakteryzuje kulturową, mentalną lub fizyczną odmienność, rodzajem rozłączenia, które wpływa na osobowość, zachowanie i wygląd ludzi wyróżniających się z otoczenia. Z drugiej strony może ono być "schronieniem" - "miejscem" spotkania i współodczuwania ludzi, dzielących podobne doświadczenia - wyobcowania, utraty, braku przynależności, dwuznaczną przestrzenią - jednocześnie alienacji i przynależności.

Cykl dzieł przedstawiających wykorzenione drzewa poszukuje oszczędnej w wyrazie metafory, osobistej lecz uniwersalnej, wyrażającej dwuznaczność, zawartą w jednoczesnym poczuciu wykorzenienia i poczuciu braterstwa płynącego z dzielenia podobnych doświadczeń."

- Eli Diner, 2012

W ramach projektu "Wykorzenieni/Ukorzenieni", związanego z 80. rocznicą Zagłady, wystawimy w grybowskim LO i w Parku Miejskim dzieła Ocalałych z Zagłady grybowian - pierwszego, drugiego i trzeciego pokolenia.

Z Elim, synem Beniamina Gottloba z Grybowa, który przeżył śmierć swojej żony i dzieci, brata i sióstr w Zagładzie, wraz z ponad tysiącem innych grybowskich Żydów w 1942 r., izraelskim malarzem i rytownikiem, znamy się od ponad 10 lat. W 2018 r. Eli towarzyszył nam wraz z rodziną podczas obchodów rocznicy tzw. likwidacji getta i masowego mordu w Białej Niżnej z 20 sierpnia 1942 r. Bardzo przemawiała do nas sztuka Eliego, zwłaszcza cykl "Wykorzenione" (w oryginale ang. 'Uprooted'), w którym odnajdujemy echo poczucia utraty, związanego z historią ojca i jego rodziny. Naszym marzeniem od lat było, by wystawa dzieł - obrazów, rycin i akwafort Eliego - znalazła dom w odnowionej grybowskiej synagodze. Niestety los tego budynku pozostaje niepewny, nadal znajduje się w stanie ruiny. Nie mogąc doczekać poprawy tego stanu rzeczy, nie czekając już dłużej, chcielibyśmy podzielić się w tym roku - roku 80. rocznicy Zagłady - sztuką Eliego z wszystkimi mieszkańcami Grybowa, wystawiając ją na widok publiczny. Część plenerowa wystawy dostępna będzie w Parku Miejskim obok amfiteatru przez całe lato, od wernisażu 18. czerwca do połowy września.

Kiedy planowaliśmy projekt i ubiegaliśmy się o jego dofinansowanie w styczniu 2022 roku (udało nam się pozyskać grant fundacji Forum Dialogu), nie przypuszczaliśmy jeszcze, że temat wykorzenienia, w którym, choć jest on uniwersalny, mieliśmy w ramach 80. rocznicy Aktion Reinhardt przybliżać odczucia potomków Ocalałych z Zagłady z 1942 r. grybowian, stanie się tak mocno i boleśnie aktualny z powodu wojny w Ukrainie. Dziś wykorzenienia nie tylko metaforycznego czy symbolicznego, ale mentalnego i fizycznego, doświadczają miliony ludzi, uciekających z Ukrainy przed wojną i towarzyszącymi jej nowymi formami ludobójstwa. Spośród nich wielu mieszka pośród nas, znajdując schronienie i oparcie w tak trudnym i pełnym cierpienia dla czasie.

Tym bardziej nasz projekt uważamy za ważny i potrzebny - wagi i aktualności przydały mu bieżące wydarzenia, tak tragiczne i traumatyzujące.

Wykorzenienie, w uniwersalnym i metaforycznym rozumieniu, jako "miejsce spotkania" ludzi o różnych doświadczeniach utraty i wyobcowania, to przestrzeń, w której będziemy w tym roku spotykać się ze sztuką i łączyć z innymi ludźmi.

Kolejnym członem nazwy naszego projektu jest "ukorzenienie" - które rozumiane może być jako odbudowa, odnowienie więzi z tym, co utracone, lub nawiązanie nowych relacji.

Temat wykorzenienia i ukorzeniania możemy rozpatrywać w skali jednostek lub całych narodów. Dla Żydów Ocalałych z Zagłady i ich potomków miejscem fizycznego ukorzeniania były i są różne kraje diaspory lub odrodzone po prawie dwóch tysiącach lat państwo żydowskie - Izrael. Polacy, doświadczający przymusowego wykorzeniania, przez zaborców i agresorów - rugowanie polskiej kultury, rusyfikację, germanizację, wojenne ucieczki i powojenne przesiedlenia, ukorzenili się na powrót we własnej, odzyskanej ojczyźnie. Wykorzenienia z macierzy w Beskidach, w pobliżu naszego miasteczka, doświadczył naród łemkowski. Dla braci i sióstr z Ukrainy, których totalitarny sąsiad, Rosja, chce wykorzenić z własnej tożsamości i ziemi, niech nasz projekt będzie przesłaniem nadziei na odbudowę: jak w motto naszego projektu, zaczerpnęliśmy z Księgi Jeremiasza, wspólnej dla chrześcijan różnych wyznań i dla Żydów:

"odbuduję ich a nie zburzę,

zasadzę ich a nie wykorzenię"

(Jr 24:6)

W sensie metaforycznym ukorzenianie może oznaczać odnowienie starych, utraconych więzi, lub nawiązanie nowych - z miejscem pochodzenia, z miejscem przebywania, z jego mieszkańcami.

To jedynie proponowane przez nas objaśnienie idei naszego projektu,

w którym nawiązujemy do sztuki Eliego Dinera i innych artystów. Sztuka, którą będziemy prezentować, powinna jednak być odczytywana i przeżywana w sposób indywidualny i dowolnie interpretowana. Mamy nadzieję, że taka, obrazowa forma mówienia o doświadczeniach wojny i Zagłady oraz otwarcia na to, co nowe, będzie przestrzenią do budowy wzajemnego zrozumienia i empatii oraz odnowienia więzi między nami - ludźmi odmiennymi, ale zjednoczonymi w człowieczeństwie.

Ilustracje i cytat: Eli Diner, oprac. Kamil Kmak